مسجد امام اصفهان

معرفی مسجد جامع اصفهان

قديمی‌ترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جامع يا مسجد جمعه تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است؛ اما تعميرات و الحاقات آن به دوران‌ بعد، به‌خصوص عصر صفويان مربوط می‌شود. گرچه در کاوش‌های باستان‌شناسی آثاری متعلق به دوران آل‌بويه و قرن سوم هجری کشف شده‌اند. در همين کاوش‌ها آثاری از دوران قبل از اسلام نيز به دست آمده است. بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان که در آخرین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به فهرست جهانی افزوده شده است، نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته‌ و طی این سال‌ها در حال مرمت یا بازسازی بوده است. مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد جامع اصفهان در دوران آل‌بویه و پس از آن، در دوران حکومت صفویه شکل گرفته است.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

آرتور پوپ (باستان‌شناس) می‌نویسد:

من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است، چون در زیر این گنبد به‌خوبی می‌توان به شاهکار فناناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از اینکه دیده برهم نهادم، جسدم را در این خاک مقدّس دفن کنند.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی‌ثانی فقیه شیعه در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفویه در این مسجد دفن شده است.

مسجد جامع اصفهان کجاست؟

مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد، در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی واقع شده است. به بیانی دیگر این مسجد در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ قرار دارد. به‌طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می‌کند. 

_{موقعیت مسجد جامع اصفهان روی نقشه} 

برای دسترسی به مسجد جامع اصفهان می‌توانید از وسایل حمل‌ونقل عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید. ایستگاه میدان شهدا، نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به مسجد است. برای این کار باید سوار خط شمال-جنوب اصفهان شوید و با طی مسیری حدود دو کیلومتر از ایستگاه به مقصد برسید. برای استفاده از خودروی شخصی نیز باید خود را با استفاده از یکی از خیابان‌های ابن سینا، هاتف، عبدالرزاق، کمال یا ولیعصر به خیابان مجلسی برسانید. 

تاریخچه مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان یکی از برجسته‌‌ترین آثار معماری ایران و جهان و از جاهای دیدنی اصفهان است و از آنجا که بخش‌های مختلف آن در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده‌، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر محسوب می‌شد و به‌صورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته‌ است. کشف یک پاستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند.

_{عکس از ویکی پدیا، نقاشی پاسکال کوست از مسجد جامع اصفهان}

درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف‌ نظرهایی وجود دارد؛ ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و زمان عباسیان بازمی‌گردد و در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده ‌است. سیمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است؛ اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران‌های بعد به‌خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود.

معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و ابداعات هنری و معماری قرون اسلامی را در خود گرد آورده است. با توجه به منابع و مآخذ مختلف، مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسيب فراوان ديده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخش‌هايی از بافت پيرامون آن مربوط می‌کند.

_{عکس ‌های گالری از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

گذرها و معابر گرداگرد مسجد بيانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد. چهار ايوان اطراف ميدان شاخصه شيوه مسجدسازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان‌ها که به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق ناميده می‌شوند، با تزیينات مقرنس‌سازی و کاربندی آراسته شده‌اند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشی‌کاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره‌ها نيز مربوط به همين زمان هستند.

بخش‌های مسجد جامع اصفهان

به‌طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخش‌های زير است:

شبستان مسجد

شبستان مسجد بر ستون‌های مدور استوار است و آن را با گچ‌بری‌های بسیار زیبایی تزیین کرده‌اند. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.

گنبدجنوبی

گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن در ایوان جنوبی مسجد قرار دارد و در فاصله سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملک ساخته شد و از نمونه‌های نادر ساختمان‌های عصر سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری قرار دارد، در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس‌های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزیینی ساخته شده از آجر و گچ است.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

گنبد شمالی

گنبدشمالی در بخش شمالی حیاط مسجد قرار دارد و قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک است. این گنبد را در سال ۴۸۱ بنا کرده‌اند. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج‌الملک، از  وزرای عصر سلجوقی نسبت می‌دهند.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

ایوان درویش

قدمت ایوان شمالى مسجد، معروف به صفه درویش، به قرن ششم بازمی‌گردد و کتیبه گچ‌برى داخل آن متعلق به دوره شاه‌ سلیمان صفوى است. تزیینات کاشى‌کارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است که به این مناسبت، کتیبه‌اى به خط بنایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل‌ ستون شرقى آن طاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى‌رود.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

ایوان صاحب

ایوان معروف به صفه صاحب در دوران سلجوقی ساخته شده و تزیینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت کتیبه‌هایی از دوران‌ مختلف از جمله صفویان به چشم می‌خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

ایوان استاد

ایوان غربی معروف به صفه استاد در عصر سلجوقی بنا و در دوره صفویان با کاشی‌کاری تزیین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین کتابت شده است، عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضای محمدامین اصفهانی دیده می‌شود:

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند               بردند و به میزان عمل سنجیدند

بیش از همه کس گناه ما بود ولی           ما را به محبت علی بخشیدند

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

ایوان شاگرد

روبه‌روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا و در قرون هشتم و یازدهم هجری قمری، در دوران حکومت ایلخانان و صفویه، تزییناتی به آن اضافه شده است. این ایوان تزیینات کاشی‌کاری ندارد و با مقرنس‌های آجری آن را آراسته‌اند. در این ایوان سنگ مرمر یک‌پارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه‌ها و کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد ساخته شده است.

_{عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: امیر پاشایی)} 

ایوان عمر

در منتهی‌الیه ضلع شرقی مسجد جامع، صفه عمر واقع شده است که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان‌محمود آل‌مظفر اشاره می‌کند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزیینی و تاریخی به چشم می‌خورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استادکاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می‌خورد.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

مسجد الجایتو

در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی واقع شده است که زیباترین محراب گچبری مسجد را دارد. این شبستان که با نام مسجد الجایتو نیز شناخته می‌شود، دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده به چشم می‌خورد؛ ایلخان مشهوری که قبل از اسلام آوردن لقب الجایتو داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید. همچنین نام وزیر دانشمند او، محمد ساوی و سال ساخت محراب، یعنی ۷۱۰ هجری قمری را در آن می‌توان دید. زیباترین منبر منبت‌کاری مجموعه مسجد جامع نیز در مسجد اولجایتو قرار دارد. سال ساخت این منبر ذکر نشده است.

شبستان زمستانی بیت الشتاء

از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت‌الشتاء می‌رسیم که به موجب کتیبه سردر آن در زمان تیموریان، به دستور عمادبن‌المظفر ورزنه‌ای ساخته شده است؛ به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است. این شبستان باشکوه دارای ستون‌های قطور کوتاه و اتاق‌های خیمه‌ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب کرده‌اند که نور شبستان را تامین می‌کند.

_{عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Philippe Chavin)} 

کتابخانه خواجه نظام‌الملک

شبستان جنوب‌شرقی مسجد که احتمالا کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام‌الملک را در بر داشت، در بمباران شهر اصفهان تخریب شد و آن را مجددا به شیوه اول بازسازی کردند. این اثر نفیس و باشکوه به‌علت داشتن نمونه‌های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته است. این شهرت همه ساله گروه‌های بی‌شماری از علاقه‌مندان و پژوهشگران را به خود جلب می‌کرد. حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به‌وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد؛ آثاری که که اغلب آن‌ها به زبان فارسی ترجمه شده‌اند.

سنگاب‌های مسجد جامع اصفهان

در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب جای گرفته‌اند.

سنگاب ایوان درویش

در ایوان شمالی مسجد جامع که ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار گرفته‌ است. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشت و بعد به محل کنونی منتقل شد. سنگاب قطر دهانه‌ای برابر با ۱۱۵ سانتی‌متر دارد؛ ولی نیمی از آن به‌علت شکستگی از بین رفته ‌است. کتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خط ثلث است.

آنچه از متن کتیبه بجا مانده به شرح زیر است:

… و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی…

کرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی                   هرکه نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد

سنگاب ایوان صاحب

ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده روبه‌روی آن واقع شده است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طراحی شده ‌است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل کتیبه صلوات بر چهارده معصوم(ع) به خط ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک و در قسمت پایین سنگاب، نقش‌های کنگره‌دار بزرگ است.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

همچنین روی بدنه سنگاب، کتیبه‌ای به این مضمون نقش بسته ‌است:

وقف شرعی کرد توفیق… استاد امین ولد اسمعیل… فی ۱۱۰۲

دو سنگاب کوچک دیگر میز در مسجد جامع اصفهان وجود دارند که یکی در کنار حوض میان حیاط مسجد و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار گرفته‌اند.

ارزش‌های معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزار ساله مسجدسازی به‌ویژه خلق طرح مسجد ایرانی را در بردارد و به همین لحاظ می‌توان بسیاری از سبک‌های تاریخ معماری ایران و کشورهای همسایه را در آن شناسایی کرد. برخی از ویژگی‌های معماری مسجد شامل موارد زیر می‌شود:

• ایجاد انواع جرزهای آجری تزیین شده با نقوش هندسی؛
• ستون‌های آجری با مقاطع مختلف از جمله فرم‌های دوبخشی و سه‌بخشی و چهاربخشی که از ترکیب دایره‌ها به‌دست می‌آید؛
• طاق و چشمه‌های پوششی در انواع روش‌های اجرایی؛
• ایوان‌های چهارگانه با تزیینات متفاوت در هرکدام؛
• گنبدهای عظیم با روش‌های ابداعی به‌صورت دو پوسته پیوسته؛
• نماهای موزون و تزیین شده در اطراف حیاط.

بدین ترتیب ترکیب نهایی، مجموعه بی‌نظیری را تشکیل می‌دهد که می‌توان به آن تاریخ پیوسته و دایرة‌المعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاط به‌ویژه آسیای میانه اطلاق کرد.

_{عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: محمد رضا شریف)} 

از آن گذشته با تحولاتی که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) در آن به‌وجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد و این شیوه جدید، نام طرح مسجد ایرانی را در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ عربی) اتخاذ کرد. از آن دوره بیشتر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند. حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد کردند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل شود. این الگو به سرزمین‌های مسلمان‌نشین خارج از ایران نیز تسری پیدا کرد؛ بنابراین عمده‌ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است که نقش الگوی پیش‌آهنگ را در تاریخ معماری مشرق‌زمین ایفا کرده است. این طرح به‌عنوان طرح مسجد ایرانی خلق منحصربه‌فردی در میان مساجد جامع جهانی است که بعدا الگوی ایجاد مساجد دیگر در ایران و آسیای میانه می‌شود.